Beoordeling: uitmuntend
Opmerkingen: Hans heeft een uitzonderlijk onderwerp zowel theoretisch (veel literatuur) als praktisch diepgaand onderzocht, hetgeen heeft geleid tot een uniek didactisch product.
Alkmaar, 26 juni 1990.

Door Fred Houtzager en Theo Ettema

Dit deel van de site vertelt meer over het karakter van het schimmenspel. De theatrale kant en de magische effecten die je met schimmenspel kunt bereiken, komen hier aan de orde.

Schimmenspel; theater!
Schimmenspel is het spelen met schaduwen. De mogelijkheden tot dit spelen met schaduwen zijn zeer groot. Vele stemmingen zijn bijvoorbeeld met het schimmenspel op te roepen: sprookjesachtig en dromerig met fantasierijke poppen en decors, spookachtig door gebruik te maken van de verschillende technieken van het schimmenspel, komisch, enzovoort. De illusiemogelijkheden van het schimmenspel zijn hierbij erg belangrijk: Met al zijn beperkingen kun je met het schimmenspel wel dingen laten gebeuren die vrijwel onmogelijk zijn te laten zien in andere theatervormen. De pop kan van heel klein, zeer groot worden. Of denk maar aan een geboorte of operatie; je kunt in schaduwbeelden de illusie wekken dat het allemaal echt gebeurt doordat een schaduw zich achter een andere schaduw kan verbergen en plotseling tevoorschijn kan komen.

Het contrast tussen licht en donker speelt, evenals het contrast tussen zwart en wit, een belangrijke rol bij het schimmenspel. Het schimmenspel met poppen is wel de meest uitgewerkte vorm door de historie heen. Hier gaan de voorgenoemde contrasten ook niet altijd meer op. De kleuren kunnen hier ook een belangrijke rol spelen; een kleur kan een schim een belangrijke extra dimensie geven.

Voor het schimmenspel is niet veel nodig. Een lichtbron, zoals een lamp of een kaars, en een doorzichtig scherm of doek. Alles wat nu tussen de lichtbron en het scherm komt werpt een schaduw op het scherm. Aan de andere kant van dit scherm bevinden zich de toeschouwers die naar de schaduwen kijken. De schaduwen kunnen op vele manieren gevormd en vervormd worden, zodat het schimmenspel begint te leven.

In schimmenspel worden vele kunsten met elkaar verenigd (Uit: "Schimmenspel en het spelen met schaduwen" van Hetty Paërl, 1979, blz. 9):

- De teken-, schilderkunst; bepalend voor de vormgeving.
- De knipkunst; eveneens bepalend voor de vormgeving.
- De literatuur; het verhaalaspect.
- De muziek; vooral bepalend voor de sfeer.
- De dramatische kunst; voor de uiterlijke vormgeving, het eigenlijke spel.

Deze veelheid aan vaardigheden, functies en stemmingen, en dergelijke, maken het schimmenspel een interessante theatervorm met een geheel eigen karakter en geven vele mogelijkheden om (kinderen) creatieve en artistieke vaardigheden aan te leren.

Schimmenspel; magie!
Iedereen heeft 's avonds zijn schaduw onder de straatlantaarns wel eens bekeken: Hij doemt plotseling groots naast je op, krimpt dan tot bijna niets, waarna hij weer groeit tot een enorme lange reus. (Zoals Rien Baartmans tijdens mijn bezoek in Haarlem omschreef:) "Deze schaduw is van jezelf; je kunt hem aanraken, je kunt er naar zwaaien, hij verandert voortdurend, je bent het eigenlijk zelf en toch ook weer niet."

"Als een schim door de nacht" is een uitdrukking die vaak wordt gebruik. Deze uitdrukking weerspiegelt het geheimzinnige aspect van het schimmenspel. De persoon in kwestie geeft zichzelf niet helemaal bloot; slechts zijn schim geeft een indicatie van zijn uiterlijk en karakter. De nacht staat als symbool voor een veelheid van duistere gegevens: het is de tijd van de dag dat er angstaanjagende dingen kunnen gebeuren.

Zodra het licht in de zaal uitgaat, zodra het donker wordt en de nacht wordt geïmiteerd, zodra er schimmen verschijnen is er een sfeer van spanning opgeroepen. Het geeft het schimmenspel een magisch en geheimzinnig karakter.

De beperking tot het twee dimensionale vlak, de soberheid en de beperkingen aan beweging die het schimmenspel met poppen kent, laten veel aan de eigen verbeelding over. Doordat niet alles precies kan worden uitgewerkt, zal de kijker dit in zijn verbeelding moeten en willen doen. Hij kan het spel dus voor zichzelf aanvullen met zijn eigen ervaringen en vanuit zijn eigen belevingswereld. Ook dit geeft het schimmenspel zijn magische karakter. Doordat dit bij het schimmenspel nog sterker is dan bij andere vormen van poppenspel, onderscheidt het schimmenspel zich hiervan.

Deze zaken hebben er onder andere ook voor gezorgd dat het schimmenspel vele functies heeft gehad en nog heeft. Deze functies kunnen worden samengevat onder de kopjes: (Uit: "Schimmenspel en het spelen met schaduwen" van Hetty Paërl, 1979, blz. 9)

- magisch-religieuze functie (vooral in Azië),
- de politieke functies (vooral in Turkije) en
- volksvermaak (vooral in Turkije en Europa).

Spelen met schaduwen

Schimmenspel op de basisschool.

Door: Hans Teunissen
Artikel verschenen in Jeugd School en Wereld, jaargang 75, april 1991

Iedereen heeft 's avonds zijn schaduw onder de straatlantaarns wel eens bekeken: Hij doemt plotseling groots naast je op, krimpt dan tot bijna niets, waarna hij weer groeit tot een enorme lange reus. Deze schaduw is van jezelf; je kunt hem aanraken, je kunt er naar zwaaien, hij verandert voortdurend, je bent het eigenlijk zelf en toch ook weer niet.

In dit artikel gaat het over dit mysterieuze schimmenspel. We lezen welke vormen het schimmenspel kent en welke waarde en mogelijkheden het voor kinderen heeft. Het artikel geeft ook een aantal praktische aanwijzingen voor de techniek en de opzet van lessen.

Theater en magie.
Schimmenspel is het spelen met schaduwen. Door dit spelen met schaduwen zijn vele stemmingen op te roepen. Het biedt allerlei mogelijkheden; met al zijn beperkingen kun je met het schimmenspel dingen laten gebeuren die vrijwel onmogelijk in andere theatervormen getoond kunnen worden. Een schim kan van heel klein, zeer groot worden. En bij bijvoorbeeld een geboorte of operatie kun je in schaduwbeelden de illusie wekken dat het allemaal echt gebeurt; een schaduw verbergt zich achter een andere schaduw en kan dan plotseling tevoorschijn kan komen.

"Als een schim door de nacht" is een uitdrukking die vaak wordt gebruikt. Deze uitdrukking weerspiegelt het geheimzinnige aspect van het schimmenspel. De figuur in kwestie geeft zichzelf niet helemaal bloot; slechts zijn schim geeft een indicatie van zijn uiterlijk en karakter. De nacht staat symbool voor een veelheid van duistere gegevens: het is de tijd dat er angstaanjagende dingen kunnen gebeuren.

Zodra het licht in de zaal uitgaat, zodra het donker wordt en de nacht wordt geïmiteerd, zodra er schimmen verschijnen is er een sfeer van spanning opgeroepen. Het geeft het schimmenspel een magisch en geheimzinnig karakter.

De beperking tot het twee dimensionale vlak, de soberheid en de beperkingen aan beweging die het schimmenspel met poppen kent, laten veel aan de eigen verbeelding over. Doordat niet alles precies kan worden uitgewerkt, zal de kijker dit in zijn verbeelding moeten en willen doen. Hij kan het spel dus voor zichzelf aanvullen met zijn eigen ervaringen en vanuit zijn eigen belevingswereld. Ook dit geeft het schimmenspel zijn magische karakter, sterker nog dan bij andere vormen van poppenspel.

Kinderen kijken graag naar schimmenspel. Het is leuk om ze op een voorstelling te trakteren. Nog leuker is het om kinderen zelf een schimmenspel te laten maken. In dit artikel zal ik er verder op ingaan hoe je met kinderen een schimmenspel kunt opzetten.

Waarom schimmenspel?
Wanneer ik een schimmenspel voor kinderen speelde of ze zelf een schimmenspel liet maken, kwamen er altijd weer leuke en verrassende reacties. Het theater heeft vanuit zichzelf een enorme aantrekkingskracht op kinderen; het is op zichzelf al gezellig.

De kinderen zien in schimmenspel een mogelijkheid om een verhaal te vertellen dat ze niet aan de leerkracht of klasgenoten kwijt kunnen. Zo vertelde een jongen die (zoals ik van zijn leerkracht hoorde) regelmatig angstdromen had, een verhaal over enge spinnen en draken. Een andere jongen die nogal gezet was en zich daardoor niet goed kon bewegen, vertelde het verhaal van "Superridder".

Ook faalangst bij kinderen heb ik in zeer korte tijd zien verdwijnen. Veel kinderen hebben de angst om "af te gaan". Bij het schimmenspel zijn ze zelf echter niet zichtbaar. Alleen de poppen spelen. Als ze het willen kunnen ze afstand nemen van het optreden, maar ook kunnen ze gemakkelijk laten zien dat ze wel tot iets in staan zijn. In het speciaalonderwijs heb ik een meisje gezien dat eerst heel schuchter alleen met de poppen wilde spelen. Later wilde ze het verhaal ook wel voorlezen, om vervolgens alle spelen van de kinderen ook nog te gaan presenteren. Ze verplaatste zich dus van een beschermde naar een kwetsbare opstelling.

Het schimmenspel leent zich uitstekend om in groepjes te laten uitwerken. Er moet perfect worden samengewerkt. Toch zijn alle taken even belangrijk: één leest het verhaal voor, anderen zorgen voor een sfeervolle omlijsting met muziek en er is een groepje dat de poppen bespeelt. Tijdens optredens moet er gemproviseerd worden; niet alle reacties vallen te voorspellen. Hier komt het aan op een goede samenwerking.

In de literatuur over poppenspel vond ik nog dat er door middel van poppenspel kennis kan worden overgedragen. Bijvoorbeeld: in de poppenkast vertellen hoe je een werkwoord moet spellen. Ik vind dat dit geen primaire doelstelling mag zijn. Natuurlijk ben je wel bezig met kunstzinnige vorming. Bepaalde technieken uit de muziek, handvaardigheid, tekenen of voor het schrijven van een verhaal zullen moeten worden aangeleerd. Maar deze moeten altijd in dienst van de beleving blijven staan.

Verschillende vormen.
Voor het schimmenspel is niet veel nodig. Een lichtbron, zoals een lamp of een kaars, en een doorzichtig scherm of doek. Alles wat nu tussen de lichtbron en het scherm komt werpt een schaduw op het scherm. Aan de andere kant van dit scherm bevinden zich de toeschouwers die naar de schaduwen kijken. De schaduwen kunnen op vele manieren gevormd en vervormd worden, zodat het schimmenspel begint te leven. Het schimmenspel bestaat niet alleen uit het schaduwspel met poppen. De verschillende vormen zijn:
- Handschaduwbeelden: De schaduwen worden gemaakt met de handen en onderarm op de muur of op een scherm.
- Spaans-schimmenspel: Deze vorm wordt ook wel "Levend-" of "Menselijk-" schimmenspel genoemd. Er wordt geacteerd door de mensen, meestal in volle persoon, achter het scherm. De toeschouwers kijken naar de schaduwbeelden.
- Spelen met poppen. Dit is de eigenlijke vorm die men, algemeen beschouwd, onder de term "schimmenspel" plaatst. Er wordt met poppen gespeeld van variërende grootte; van zeer klein tot mensgrootte, afhankelijk van de grootte van het theater waarin gespeeld wordt. Een lamp (elektrisch, olie of gas) of een kaars is de lichtbron. De pop, al dan niet met beweging en/of kleur, zorgt voor de schaduw op het scherm.
- Schimmenfilm: Deze vorm heeft het zelfde idee als een tekenfilm. Er worden foto's gemaakt van schimmentaferelen die steeds iets van elkaar verschillen. Door zeer snel de verschillende foto's met schaduwbeelden achter elkaar te vertonen ontstaat een vloeiende beweging. Deze vorm is te complex om met kinderen te beoefenen.

De techniek.
Het schimmenspel is een complex geheel, waarin drie elementen het belangrijkste zijn: Het maken en bedenken van silhouetten, de verhalen en de begeleidende muziek. De kinderen moeten leren hoe ze deze elementen kunnen gebruiken in een schimmenspel. Het is niet mogelijk om hiervan alle technieken op te sommen; de vindingrijkheid is de grootste techniek!

Silhouetten; poppen.
In de eerst plaats moet het silhouet vastgelegd worden door middel van een tekening of schildering op het zwarte fotokarton. Dit kan door te improviseren met inkt, een bestaande tekening zwart-wit over te tekenen, een schaduw uit te tekenen of het silhouet zelf te ontwerpen. Vervolgens moet overwogen worden of de pop verrijkt kan worden met kleuren en/of beweging.

De kleur in de pop ontstaat doordat er licht valt door gekleurd papier, op het scherm. Voor dit gekleurde papier komen eenvoudig alle transparante soorten in aanmerking. De kleuren worden in de pop meestal nog omringd door een zwarte rand. Het contrast tussen zwart en wit wordt aangevuld door het contrast met de diverse kleuren.

Een beweging ontstaat (naast het feit dat de pop eenvoudig kan worden voortbewogen over het scherm) doordat de afzonderlijke delen van de pop ten opzichte van elkaar bewegen. Het bewegende deel moet dan een extra stukje bevatten, waarmee het aan de rest van de pop kan worden vastgemaakt. De verbinding wordt gemaakt d.m.v. een splitpen of een platgedrukt spiraaltje. Bij het spiraaltje wordt het ijzerdraad (0,5 mm) door de beide onderdelen gestoken en platgedrukt. Vervolgens druk je je duim erop en met de andere hand wordt het draadje een aantal malen onder de duim rond gedraaid. Als laatste moet aan het bewegende deel een leidstaafje (ijzerdraad of karton) gemaakt worden. Als de pop meer bewegende delen heeft, kunnen deze met elkaar verbonden worden d.m.v. koppelingen; de beweging wordt dan door slechts één leidstaafje uitgevoerd.

Silhouetten; lichaamsschaduwen.
A Handschaduwen.
Het maken van deze beelden gebeurd door de handen en onderarmen zo te manipuleren, dat er een schaduwbeeld ontstaat. Dat schaduwbeeld kan van alles uitbeelden; van dieren tot de meest vreemde mensen. Het spelen met handschaduwbeelden kan verrijkt worden door combinaties met delen van poppen en andere attributen te maken. Een gezicht kan bijvoorbeeld met de hand gemaakt worden, de hoed en de sigaar kunnen worden gemaakt door een stukje karton. Bij de opvoering van deze handschaduwbeelden zijn er twee mogelijkheden: Met spel (met beweging) of zonder spel. Zonder spel, de meest beoefende vorm, ligt de nadruk alleen op de vorm van de schaduw. Met spel wordt het echter interessanter, maar evenredig ook moeilijker. Handschaduwen met spel lenen zich goed voor het uitbeelden van zeer korte sketches: Een grote spin die een vogel opeet of een hond die achter een zwaan aan rent.

B Spaans-schimmenspel.
Bij het Spaans-schimmenspel wordt er geacteerd door mensen, meestal in volle persoon, achter het scherm. De toeschouwers kijken naar de schaduwbeelden. Er zijn verschillende "trucs" en technieken die in deze vorm van schimmenspel het duidelijkst naar voren komen. De trucs zijn gebaseerd op de ruimte tussen scherm en lamp en het feit dat een schaduw groter wordt doordat je naar de lamp toe loopt. De vorm van de schaduw en de wijze waarop deze voortbeweegt zijn belangrijk. Er moet gelet worden op:
- Kijken naar de schaduw. Je vormt de schaduw met je eigen lichaam, waardoor de aandacht automatisch gericht wordt op het eigen lichaam. Maar je moet juist proberen te letten op wat die schaduwbeelden doen. De speler moet uit ervaring weten welke manipulaties hij met zijn lichaam moet maken om een bepaald resultaat te krijgen.
- En-profiel of en-face? Welke karakteristieken wil ik wel of niet uitbeelden?
- Het tempo van de beweging. Doordat het schimmenspel twee dimensionaal is en doordat bij het schimmenspel alle aandacht van de toeschouwer gericht is op het schaduwbeeld, lijkt het alsof de schaduw zich sneller en feller voortbeweegt.
- Zwellen; Door naar de lamp te lopen wordt de schaduw op het doek steeds groter. Deze techniek is ook in combinatie met de volgende te gebruiken, de ene schaduw overlapt de andere doordat hij groter is. Zo kan iemand van bijna twee meter verdwijnen in een kind van anderhalve meter of kun je dwars door elkaar heen lopen.
- Overlappen; de schaduw op het scherm is makkelijk te vervormen door bijvoorbeeld attributen te gebruiken; op het moment dat je een hoed op je hoofd zet verandert de schaduw. Van achter een schaduw kunnen andere dingen te voorschijn komen. 

De praktijk.
De ervaring die ik met schimmenspel in het basis- en speciaal onderwijs heb opgedaan, leert mij dat alle vormen (behalve "de schimmenfilm") en technieken die ik beschreven heb met kinderen kunnen worden gedaan. Van de volgende opzet maakte ik veel gebruik: Een voorbeeld van de leerkracht; de kinderen schrijven een verhaal; de poppen worden gemaakt; er wordt geoefend/componeren van begeleidende muziek; optreden en nabespreking.

Het voorbeeld van de leerkracht is nodig om de kinderen een idee te geven van het hele gebeuren. Hierbij moet er wel op gelet worden dat het voorbeeld niet te goed is, dit zou de kinderen eerder ontmoedigen dan aanmoedigen. Belangrijk is dat de juiste (intieme) sfeer wordt opgeroepen. De ruimte moet zo goed mogelijk worden verduisterd en de ruimte moet ook niet te groot zijn. (bijvoorbeeld een afgeschermd deel van een aula, een gang of een grote koffiekamer). Het voorbeeld met schimpoppen kan gegeven worden in de poppenkast van de school. In deze kast wordt een doek gespannen, met een lamp erachter. Als lamp is een halogeen het mooist (de schaduw vervaagt niet), maar ook een gewone spot van 40 of 60 W is te gebruiken. Natuurlijk kan op andere manieren ook een schimmenkast geïmproviseerd worden; bijvoorbeeld met behulp van kartonnen dozen of tafels. Zelf gebruik ik een speciale kast waarin verschillende voorzieningen zijn aangebracht (speciale stelling voor de lamp, klemmen waar eenvoudig een decorstuk in kan worden geplaatst, een scherm van kunstglas, e.d.). Het Spaans-schimmenspel en het handschaduwenspel moeten in een grotere ruimte gespeeld worden. Hiervoor zijn lampen van 60 W nodig. Handschaduwen kunnen op alle muren gemaakt worden, het schimmenspel Spaans-schimmenspel vereist een groot doek (gemaakt van lakens) van minimaal 2,5 meter hoog en 2 meter breed.

Daarna wordt het verhaal geschreven. Hierbij moet in de gaten worden gehouden dat er niet te veel scenewisselingen, beschrijvingen en verhaalfiguren zijn. Deze zijn vaak moeilijk realiseerbaar en maken het spel onoverzichtelijk. Natuurlijk kunnen ook bestaande verhalen of gedichten gebruikt worden. Het motiveert de kinderen echter veel meer als de verhalen zelf geschreven zijn. Het is ook heel goed mogelijk om het verhaal te laten ontstaan uit de poppen. Bij de kleuters heb ik eens poppen laten schilderen. Één van hen maakte "de lucht". Vervolgens ging hij helemaal op in een spel met een duikboot van een groepsgenoot.

Het maken van de poppen is een ingewikkelde klus. Het valt de kinderen vaak tegen dat ze maar weinig mogelijkheden tot beweging en kleurgebruik hebben. Het is daarom belangrijk ze voortdurend te motiveren door de poppen aan elkaar te laten zien (zo mogelijk in de schimmenkast, maar ook kunnen ze de poppen tegen het licht houden of op een contrasterende achtergrond leggen). Het moeilijkste is om de kinderen duidelijk te maken dat het om de karakteristieken gaat. Ze zijn vaak geneigd veel te precies te werken en tekenen of knippen dan dingen die nooit goed zijn uit te werken. Het is belangrijk om de kinderen de werking van silhouetten te laten zien door middel van het Spaans-schimmenspel. De grootte van de poppen is bijna altijd een probleem. Meestal maken ze die te klein. Ik geef hier altijd duidelijk aan hoe groot een mens of dier moet zijn en laat met behulp van het scherm zien dat een te kleine pop niet zichtbaar is. Het benodigde is: Zwart fotokarton, potloden, scharen, knip- en buigtangen, plakband, prikpennen, dun ijzerdraad (± 0,5 mm) of splitpennen (maat 0 tot 2) voor verbindingen (het dunne ijzerdraad kan als leidstaafje fungeren als hij dubbel wordt opgerold), stevig ijzerdraad (± 1 mm), satéstokjes of melkrietjes voor handvatten en gekleurd cellofaanpapier.

Tijdens het oefenen laat ik altijd meteen de mogelijkheid voor de muzikale begeleiding onderzoeken, één of twee kinderen krijgen daar de opdracht voor. Ze kunnen de muziek in de tekst aangeven. Een ander kind laat ik zorgen voor de voordracht van het verhaal en de communicatie tussen spelers, verhaal en muzikanten. Het oefenen kan gebeuren aan de tafelrand. De kinderen gaan op de knieën zitten en oefenen voornamelijk in het opkomen, afgaan en de timing. Wellicht moet het verhaal nog bijgesteld worden. Vervolgens krijgen ze groep voor groep de mogelijkheid om achter de schimmenkast te oefenen. Dit kan in de klas (de anderen helpen door het geven van aanwijzingen) maar ook groep voor groep buiten de klas.

Ik laat de kinderen altijd toewerken naar een optreden. In elk geval voor de eigen groep, maar als het enigszins mogelijk is ook voor andere groepen. Dat is tenslotte wat het schimmenspel moet zijn: Theater! De beperkingen die de kinderen bij het maken van het spel hebben ervaren worden in één keer teniet gedaan doordat ze zien dat de toeschouwers deze beperkingen met hun eigen fantasie aanvullen. Wanneer je er het meeste plezier aan beleeft, als speler of als toeschouwer, is mij nooit duidelijk geworden. Wat ik wel zeker weet is dat u het de kinderen niet mag onthouden!

Algemeen.
Waar en wanneer het schimmenspel precies is ontstaan is onduidelijk. Wellicht bij de eerste zonsopgang, er bestaan verschillende legenden over. Wat wel vast staat is dat de oudste vormen van het schimmenspel uit Azië (China, India en/of Java) komen. De oudste bewijzen zijn geschriften, tekeningen en verhalen. Deze dateren uit de tijd van ± 100 v. Chr. (Uit: "Das Indonesische Schattenspiel, Bali-Java-Lombok" van Günter Spitzing 1981, blz. 208 - 209)

Vanuit Azië is het schimmenspel, via het Midden-oosten en Afrika (1100 - 1400), met name dankzij de ontdekkingsreizen in de 17^e eeuw in Europa terecht gekomen. Hier noemde men het in het begin: Chinees schimmenspel doordat de mensen dachten dat het voornamelijk uit China kwam. Door rondtrekkende straatartiesten werd het via Spanje, Portugal, Italië en Frankrijk over heel Europa verspreid. In deze tijd was het, vooral voor de Duitse artiesten, populair om allerlei geheimzinnige, griezelige en spookachtige effecten op te roepen. Zo werden er zelfs schimmen geprojecteerd op rookwolken!

Le Théâtre Séraphin (1772 - 1870) van de Fransman FranÇois Séraphin Dominiqui (1747 - 1800) zorgde er in de achttiende en negentiende eeuw voor dat het schimmenspel opbloeide tot een theatervorm van formaat. Het theater Le Chat Noir (1887 - 1896) onder leiding van Henri Rivière, zorgde ook voor veel "promotie" van het schimmenspel. Vanaf de tijd van Le Théâtre Séraphin is het lange tijd (ook in Nederland) populair geweest om thuis op geïmproviseerde wijze schimmenspel te spelen. (Uit: "Schimmenspel en het spelen met schaduwen" van Hetty Paërl, 1979, blz 44 - 55)

In Europa zijn er eigenlijk maar een klein aantal spelers geweest die zich tot bekendheden in het theater hebben opgewerkt. Deze namen zijn nu vaak alleen nog toegankelijk voor kenners: FranÇois Séraphin, Ko Doncker, Willem Roelofs, Pieter van Gelder, Frans ter Gast en Kobus de Graaff.

Het schimmenspel in de huiskamer is verdwenen en het hele schimmenspel is een beetje ondergeschikt geraakt aan het poppenkastspel. Velen weten bijna niet meer wat schimmenspel is. Dit illustreert zich het best aan de hand van een voorbeeld: Vaak als ik speel voor kinderen (of volwassenen) is de eerste reactie: "Oh leuk, we krijgen poppenkast!". Als ik dan vertel dat het doek/scherm er voor blijft zitten, is de nieuwsgierigheid gewekt.

Schimmen voor kinderen
Al in de achttiende eeuw bestond er een traditie om de schimmenspelen voor kinderen op de markt te brengen. Ten tijde van (alweer) Séraphin had een prentenfabrikant (Nancy en Metz) de bekendste silhoueten en verhalen van Séraphin op vellen papier nagemaakt en als speelgoed op de markt gebracht. Zelfs in Nederland kwamen prenten van Séraphin op deze manier in de handel. Het was de bedoeling dat de kinderen de figuren op karton plakten en uit knipten. Met prikpennen konden ze de witte vlakken uitprikken en de bewegende delen werden met touwtjes of ijzerdraad aan elkaar gemaakt. Dan moest er nog een stokje onder om de pop vast te kunnen houden, waarna de pop klaar was om mee te spelen.

Om deze prenten in Nederland op de markt te kunnen brengen, moest deze natuurlijk vertaald worden. De werken kregen, doordat ze nogal eens gekuist of bewerkt werden, een geheel eigen karakter.

Bij de prenten werden later (in de negentiende eeuw) ook complete tafeltheatertjes geleverd. Opmerkelijk is daarbij dat vanaf die tijd het verschil tussen de Franse schimmentheaters en de Nederlandse duidelijk te zien is. De Franse poppen, decors en theaters zijn veel preciezer en sierlijker, de Nederlandse zijn eenvoudig en puur functioneel.

Niet alleen in Nederland en Frankrijk werden deze kinderschimmenspelen op de markt gebracht, dat gebeurde ook in Duitsland en Oostenrijk. Daar waren prachtige kleurdrukken te verkrijgen.

Na enige tijd kwamen er ook voorbedrukte platen met schimmen voor de toverlantaarn in de handel. Compleet met kleuren en bewegingen. De kinder (-speelgoed) schimmenspelen werden een belangrijk gegeven voor de verspreiding van het schimmenspel in het algemeen. De commercie sprong handig in op de behoefte van het volk. (Deze paragraaf tot en met deze alinea uit: "Schimmenspel en het spelen met schaduwen" van Hetty Paërl, 1979, blz 51 - 55)

Waarschijnlijk zijn op deze manier ook de papieren schuiftheaters vanaf die tijd in de handel gekomen. Wat de verwantschap tussen deze twee vormen van theater precies is, is mij niet helemaal duidelijk geworden. Wel is het duidelijk dat ze veel met elkaar te maken moeten hebben gehad. Het feit dat de speelwijze bij het schimmenspel vaak die van het "schimmenschuiven" was, getuigd dat. De Nederlanders Frans ter Gast en Ko Donckers pasten deze techniek bijvoorbeeld nog toe.

Schimmenspel in Nederland.
Ko Donkers (1875 - 1917) was de eerste echte grote schimmenspeler in ons land. Hij moet een vreemde man zijn geweest die rare invallen had en impulsief was. Zijn grootste kracht was het voordragen van de eigen geschreven teksten en daarnaast had hij een tekenopleiding gevolgd. In zijn spelen verdreef hij de droefheid met vrolijkheid, met ernstige zaken stak hij de gek. De geschiedenis en vooral die van de schilderkunst, was zijn geliefde onderwerp. Hij maakte niet veel gebruik van bewegingen in zijn poppen. Het zuivere contrast tussen zwart en wit vond hij belangrijker.

Ook Willem E. Roelofs jr. (1874 - ?) was een belangrijke speler in die tijd. Hij speelde meestal een aantal korte stukken achter elkaar en gebruikte vele grijstinten en bewegingen in zijn poppen en decors. In 1920 stopte hij. Technisch en esthetisch was hij (volgens Rico Bulthuis) aan zijn einde, nadat hij ± acht jaar had gespeeld.

Aanvankelijk leek het schimmenspel rond 1920 op een dieptepunt te komen. De jonge Pieter van Gelder (1902 -?) leek het tij te keren. Hij had de kunstnijverheidsschool gevolgd wat hem de ondergrond voor het schimmenspel gaf. Hij maakte fantasievolle, karikatuurachtige figuren (vaak van hout) en doordat er tot dan toe hoofdzakelijk realistisch werd gewerkt, sloeg hij een totaal andere weg in. Hij speelde van 1916 tot 1926 en was gestopt doordat hij geen tijd meer had voor het vele werk dat het schimmenspel met zich mee bracht.

De laatste belangrijke schimmenspel was Frans ter Gast (1880 - 1970). In 1918 had hij al schimmen gemaakt, maar in 1924 maakte hij pas zijn eerste volledige spel. Hij was ontwerper en decorateur van beroep en had het schimmenspel als hobby naast zijn baan. Zijn bijzondere kwaliteit was het maken van de vele bewegingen, als speler was hij niet bijzonder begaafd.

De "schimmenhaan" een pop die ik heb gezien tijdens mijn bezoek aan Rien Baartmans, beweegt met behulp van een plankje en bevat zeer veel over elkaar liggende koppelingen. In 1968 besloot hij te stoppen. Hij had toen ± 40 schimmenspelen gemaakt. (Deze paragraaf tot en met deze alinea uit: "Geschiedenis van het schimmenspel in Nederland" van Rico Bulthuis, 1970, blz 26 - 53)

Vandaag de dag zijn er naar mijn weten geen echte schimmenspelers meer. Rien Baartmans is deskundig op het gebied van de wajangpoppen en heeft het schimmenspel in zijn programma naast andere spelen opgenomen (hij speelt onder andere de spelen van Frans ter Gast). Ger Boonstra, een leerling van Frans ter Gast die ik niet heb kunnen bereiken, is gestopt met het spelen.

Bijzonderheden en opvallende spelvormen.
China: 960 - 1278. "Lampen met rennende paarden". Dit waren grote lantaarns met daarin een kaars. De hitte van de kaars bracht een spiraalachtige veer in beweging. Op die veer waren de papieren ruiterfiguren bevestigd. (Uit: "Schimmenspel en het spelen met schaduwen" van Hetty Paërl, 1979, blz. 10)

± 1100. In deze tijd bloeide het schimmenspel in China op. Er waren straatartiesten die het theater waarin ze speelden, compleet op de schouders droegen. Het lichaam werd vanaf de schouders door een doek bedekt. (Uit: "Schimmenspel en het spelen met schaduwen" van Hetty Paërl, 1979, blz. 10)

India: De spelen die werden gespeeld duurden bijna de hele nacht tot het ochtendgloren. De poppen waren zeer groot; soms tot mens hoogte. (Uit: "Schimmenspel en het spelen met schaduwen" van Hetty Paërl, 1979, blz. 16)

Indonesië: Vanaf ± 1000 (vooral op Bali en Java). Hier ontstond het schimmenspel uit de inwijdingsriten voor jonge mannen. De vrouwen mochten hier niet naar kijken, wel mochten ze naar de schaduwen van deze riten kijken. (Uit: "Schimmenspel en het spelen met schaduwen" van Hetty Paërl, 1979, blz. 19)

Het schimmenspel is verwant aan het wajangspel. Wajang is Javaans voor: schaduw, silhouet en geestverschijning. Niet alle wajangspelen zijn schimmenspelen. Ook in de wajangspelen kwamen de riten voor jonge mannen terug. Ze werden soms gecombineerd met levend schimmenspel waarbij totale mensfiguren als schim fungeerde. (Uit: "Das Indonesische Schattenspiel, Bali-Java-Lombok" van Günter Spitzing 1981, blz. 12 - 13)

Thailand: Vanaf ± 1500. Één van de vormen die daar beoefend werd was die van de "nang yaj". Deze vond plaats in de open lucht voor groot publiek. Het doek was een drieluik van 20 meter lang en 3 tot 5 meter hoog. Vaak met een opening er in, waardoor de spelers ook voor het doek met hun poppen konden spelen. Het scherm helde iets naar het publiek toe en er waren versieringen op de zijkant aangebracht. Er achter werd een groot vuur gestookt. Helaas is het schimmenspel hier aan het uitsterven. (Uit: "Schimmenspel en het spelen met schaduwen" van Hetty Paërl, 1979, blz. 29)